Xuân về, Tết đến là dịp mọi người chúc nhau những điều tốt đẹp nhất. Đây là một nét phong tục đẹp của người Việt từ bao đời nay. Thế nhưng, giữa không khí đón xuân rộn ràng ấy, Trần Tế Xương lại mượn lời chúc Tết để phơi bày một hiện thực xã hội đầy bất công và giả dối trong bài thơ trào phúng “Năm Mới Chúc Nhau”. Bài viết này sẽ phân tích tác phẩm để làm rõ nét đặc sắc trong bút pháp châm biếm của nhà thơ.
Nét trào phúng qua hình thức đối lập
“Năm Mới Chúc Nhau” mang dáng dấp của một bài thơ chúc Tết thông thường. Hình thức bài thơ là thể thơ lục bát truyền thống, ngôn ngữ gần gũi, dễ hiểu. Tuy nhiên, nội dung bài thơ lại hoàn toàn trái ngược với hình thức ấy. Đằng sau những lời chúc tưởng chừng như tốt đẹp, ta thấy rõ sự mỉa mai, châm biếm sâu cay của tác giả đối với những thói hư tật xấu của một bộ phận người trong xã hội lúc bấy giờ. Sự đối lập giữa hình thức và nội dung chính là nét trào phúng cơ bản, tạo nên tiếng cười đặc trưng của Trần Tế Xương.
Những lời chúc Tết “độc đáo”
Mở đầu bài thơ là những câu lục bát nghe rất quen thuộc:
Lẳng lặng mà nghe nó chúc nhau
Chúc nhau trăm tuổi bạc đầu râu
Tuy nhiên, ngay từ cách gọi “nó” đã thể hiện thái độ khinh miệt của tác giả đối với hạng người được nhắc đến trong bài thơ. Chữ “râu” được thêm vào câu thơ thứ hai, tưởng như vô thưởng vô phạt lại khiến cho lời chúc trở nên kệch cỡm, nực cười. Tiếp theo, tác giả mỉa mai thói mua quan bán tước:
Lẳng lặng mà nghe nó chúc sang
Đứa thì mua tước, đứa mua quan
Việc mua quan bán tước là một thực trạng nhức nhối của xã hội phong kiến mục nát đương thời. Trần Tế Xương đã phơi bày thực trạng ấy một cách trần trụi qua những lời chúc Tết. Lời chúc “sang” trở nên vô nghĩa khi cái sang ấy được đánh đổi bằng tiền bạc, chứ không phải bằng tài năng hay phẩm chất. Tương tự, những lời chúc về giàu sang và con cái cũng được tác giả biến thành những lời châm biếm sắc bén:
Nó lại mừng nhau cái sự giàu
Trăm nghìn vạn mớ để vào đâu?
Nó lại mừng nhau sự lắm con
Sinh năm đẻ bảy được vuông tròn
Sự giàu có, con đàn cháu đống trở nên kệch cỡm, lố bịch khi được đặt trong bối cảnh xã hội đầy rẫy những bất công, oan trái.
Tiếng cười trào phúng mang tính phê phán xã hội
Thông qua những lời chúc Tết tưởng như bình thường, Trần Tế Xương đã vẽ nên một bức tranh xã hội thu nhỏ với những thói hư tật xấu: tham lam, đua đòi, vô học. Tiếng cười trào phúng trong bài thơ không chỉ mang tính giải trí mà còn mang tính phê phán xã hội sâu sắc. Nó khiến người đọc phải suy ngẫm về những vấn đề của thời đại, đồng thời cũng là lời cảnh tỉnh cho những ai đang chạy theo những giá trị vật chất tầm thường, đánh mất đi những giá trị tinh thần cao đẹp.
Kết luận
“Năm Mới Chúc Nhau” là một bài thơ trào phúng đặc sắc, tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của Trần Tế Xương. Qua việc sử dụng ngôn ngữ bình dân, hình thức thơ lục bát quen thuộc, kết hợp với bút pháp đối lập, ngoa dụ, tác giả đã tạo nên những tiếng cười đầy ý nghĩa, vừa hài hước vừa sâu cay, vừa phê phán vừa châm biếm, góp phần vạch trần những mặt trái của xã hội đương thời.
