Trong hành trình chinh phục vẻ đẹp của ngôn ngữ và văn học, việc đọc hiểu sâu sắc một văn bản là điều cốt lõi. Để làm được điều đó, chúng ta cần nắm vững nhiều kỹ năng, và một trong những kỹ năng quan trọng nhất chính là biết Cách Xác định Phương Thức Biểu đạt. Ngay trong 50 từ đầu tiên này, chúng ta đã thấy tầm quan trọng của việc nhận diện “linh hồn” hay “mục đích chính” mà người viết gửi gắm qua từng câu chữ. Phương thức biểu đạt giống như tấm bản đồ giúp bạn đi đúng hướng khi khám phá một vùng đất văn bản, hiểu rõ tác giả muốn kể chuyện, miêu tả, bày tỏ cảm xúc, tranh luận hay giải thích một điều gì đó. Nếu bạn từng băn khoăn không biết phân tích một bài văn từ đâu, hay làm sao để viết đúng trọng tâm yêu cầu, thì việc thành thạo kỹ năng này chính là chìa khóa. Bài viết này sẽ cùng bạn đi sâu vào thế giới của các phương thức biểu đạt, từ định nghĩa, vai trò cho đến những mẹo nhỏ giúp bạn nhận diện chúng một cách dễ dàng và chuẩn xác nhất. Hãy cùng bắt đầu cuộc hành trình khám phá nhé!
Phương Thức Biểu Đạt Là Gì Và Vì Sao Lại Quan Trọng Đến Thế?
Nói một cách đơn giản, phương thức biểu đạt là những cách thức, những “chiêu” mà người viết (hoặc người nói) dùng để thể hiện nội dung, ý tưởng, tình cảm của mình trong văn bản. Mỗi phương thức có một chức năng riêng, phục vụ cho một mục đích nhất định. Tưởng tượng văn bản là một món ăn, thì phương thức biểu đạt chính là “cách chế biến” làm nên hương vị đặc trưng của món ăn đó. Có món chiên, món xào, món canh, mỗi loại đòi hỏi những kỹ thuật khác nhau.
Vậy tại sao biết cách xác định phương thức biểu đạt lại quan trọng? Nó không chỉ là chuyện lý thuyết suông đâu nhé. Khi bạn nhận diện được phương thức biểu đạt chính của một đoạn văn hay cả bài viết, bạn sẽ:
- Hiểu đúng ý tác giả: Bạn biết được tác giả muốn kể chuyện gì (tự sự), muốn làm rõ điều gì (thuyết minh), muốn bày tỏ cảm xúc ra sao (biểu cảm), hay muốn thuyết phục bạn điều gì (nghị luận),… Từ đó, việc đọc hiểu sẽ sâu sắc và chính xác hơn rất nhiều.
- Phân tích văn bản hiệu quả: Khi phân tích một tác phẩm văn học, việc chỉ ra phương thức biểu đạt chính là bước đầu tiên và cực kỳ quan trọng để bạn đi sâu vào nội dung, nghệ thuật và ý nghĩa của tác phẩm.
- Viết đúng yêu cầu: Nếu đề bài yêu cầu viết một bài văn thuyết minh, bạn sẽ biết mình cần tập trung vào việc giải thích, làm rõ thông tin, chứ không phải sa đà vào việc kể chuyện hay bộc lộ cảm xúc.
- Nâng cao kỹ năng giao tiếp: Không chỉ trong viết, trong giao tiếp hàng ngày, việc nhận biết người đối diện đang dùng phương thức biểu đạt nào giúp bạn phản ứng và tương tác phù hợp hơn.
Hiểu được phương thức biểu đạt giống như bạn có thêm một “giác quan” mới khi tiếp cận ngôn ngữ, giúp bạn nhìn thấy được cấu trúc và mục đích ẩn sau từng câu chữ. Tương tự như việc cách xếp loại học lực cấp 2 đòi hỏi bạn phải dựa vào các tiêu chí cụ thể, việc xác định phương thức biểu đạt cũng yêu cầu bạn phải dựa vào những dấu hiệu đặc trưng của từng loại. Đừng lo, chúng ta sẽ cùng “giải mã” những dấu hiệu đó ngay sau đây!
Các Phương Thức Biểu Đạt Phổ Biến Trong Tiếng Việt
Trong chương trình Ngữ văn phổ thông, chúng ta thường được học về 6 phương thức biểu đạt chính. Tuy nhiên, trong thực tế và phổ biến nhất khi nói đến văn học hay các loại văn bản thông dụng, người ta thường tập trung vào 5 loại đầu tiên. Để biết cách xác định phương thức biểu đạt, bạn cần nắm vững đặc điểm của từng loại này.
Tự sự (Kể chuyện)
Tự sự là gì?
Tự sự là phương thức dùng ngôn ngữ để tái hiện lại các sự việc, diễn biến có mở đầu, diễn biến, đỉnh điểm và kết thúc.
Đặc điểm của phương thức tự sự là gì?
Đặc điểm nổi bật nhất của tự sự là có cốt truyện (chuỗi sự kiện), nhân vật tham gia vào các sự kiện đó, thời gian và không gian diễn ra câu chuyện. Từ ngữ thường dùng là các động từ chỉ hành động, các từ ngữ chỉ trình tự thời gian (rồi, sau đó, cuối cùng…).
Ví dụ về phương thức tự sự
“Ngày xưa, có hai vợ chồng ông lão đánh cá ở ven biển. Ngày nào ông cũng ra biển quăng chài, còn bà vợ ở nhà kéo sợi.” (Trích “Ông lão đánh cá và con cá vàng”)
Đây rõ ràng là kể lại một chuỗi sự việc diễn ra với hai nhân vật chính là ông lão và bà lão, trong bối cảnh thời gian và không gian cụ thể.
Hình ảnh minh họa cách xác định phương thức biểu đạt tự sự trong văn bản kể chuyện
Miêu tả (Vẽ bằng lời)
Miêu tả là gì?
Miêu tả là phương thức dùng ngôn ngữ để khắc họa lại đặc điểm, tính chất của sự vật, hiện tượng, con người, phong cảnh, làm cho chúng hiện lên sống động, cụ thể trong tâm trí người đọc.
Làm sao để nhận biết phương thức miêu tả?
Phương thức miêu tả tập trung vào việc sử dụng các tính từ, danh từ, động từ giàu sức gợi hình, gợi cảm để tả lại hình dáng, màu sắc, âm thanh, mùi vị, cảm giác, hoạt động, trạng thái,… Mục đích là giúp người đọc hình dung rõ ràng về đối tượng được nói đến.
Ví dụ về phương thức miêu tả
“Trăng trắng như sữa, tròn vành vạnh. Ngàn sao lấp lánh, bầu trời trong veo. Gió heo may se lạnh khẽ thổi qua hàng cây, lá vàng rơi xào xạc.”
Đoạn văn này sử dụng nhiều từ ngữ gợi tả (“trắng như sữa”, “tròn vành vạnh”, “lấp lánh”, “trong veo”, “se lạnh”, “xào xạc”) để khắc họa khung cảnh đêm trăng mùa thu, giúp người đọc cảm nhận được vẻ đẹp và không khí đặc trưng.
Biểu cảm (Bộc lộ cảm xúc)
Biểu cảm là gì?
Biểu cảm là phương thức dùng ngôn ngữ để bộc lộ tình cảm, cảm xúc, thái độ của người viết (hoặc người nói) đối với sự vật, hiện tượng, con người.
Dấu hiệu nào cho thấy đó là phương thức biểu cảm?
Văn bản biểu cảm thường chứa đựng các từ ngữ biểu lộ trực tiếp cảm xúc (yêu, ghét, buồn, vui, xúc động…), các từ ngữ gọi cảm (ôi, than ôi, hỡi ơi!), các câu cảm thán (!), hoặc sử dụng các biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa để gián tiếp bộc lộ cảm xúc một cách thấm thía, sâu sắc.
Ví dụ về phương thức biểu cảm
“Ôi Tổ quốc, ta yêu như máu thịt! Như cha ông, như mẹ, như vợ, như chồng!” (Trích “Việt Nam thân yêu” – Nguyễn Đình Thi)
Câu thơ này sử dụng từ gọi cảm “Ôi” và các biện pháp so sánh để trực tiếp bộc lộ tình yêu mãnh liệt, sâu sắc của tác giả với Tổ quốc. Khi nói về những dịp đặc biệt mang tính cá nhân và cảm xúc như ngày của cha là ngày mấy, chúng ta thường dễ dàng tìm thấy những đoạn văn hay bài thơ sử dụng phương thức biểu cảm để bày tỏ tình cảm của mình.
Cách phân biệt phương thức biểu đạt biểu cảm qua từ ngữ và cảm xúc
Nghị luận (Tranh luận, bàn bạc)
Nghị luận là gì?
Nghị luận là phương thức dùng ngôn ngữ để trình bày tư tưởng, quan điểm, thái độ của người viết (hoặc người nói) về một vấn đề nào đó, nhằm mục đích thuyết phục người đọc (hoặc người nghe) đồng tình với quan điểm của mình.
Cấu trúc và dấu hiệu của văn bản nghị luận?
Văn bản nghị luận thường có cấu trúc chặt chẽ gồm luận điểm (ý kiến, quan điểm cần bàn bạc), luận cứ (lý lẽ, dẫn chứng để chứng minh cho luận điểm), và lập luận (cách sắp xếp luận điểm, luận cứ một cách logic). Từ ngữ thường dùng là các từ chỉ quan hệ nhân quả (vì, nên, do đó…), quan hệ tăng tiến (không những… mà còn…), các từ thể hiện quan điểm cá nhân (tôi cho rằng, theo tôi, rõ ràng là…).
Ví dụ về phương thức nghị luận
“Hút thuốc lá có hại cho sức khỏe. Thứ nhất, nó gây ra các bệnh về phổi như ung thư phổi. Thứ hai, nó ảnh hưởng đến hệ tim mạch, gây đột quỵ. Rõ ràng, việc từ bỏ thuốc lá là cách tốt nhất để bảo vệ sức khỏe của chính bạn và những người xung quanh.”
Đoạn văn này đưa ra một luận điểm (“Hút thuốc lá có hại”), dùng các luận cứ (bệnh về phổi, tim mạch) để chứng minh, và có lập luận logic nhằm thuyết phục người đọc. Hiểu được phong trào văn hóa phục hưng được hiểu là gì cũng đòi hỏi khả năng phân tích, tổng hợp thông tin và đưa ra nhận định, tương tự như khi tiếp cận một văn bản nghị luận phức tạp.
Thuyết minh (Giải thích, giới thiệu)
Thuyết minh là gì?
Thuyết minh là phương thức dùng ngôn ngữ để giới thiệu, giải thích, làm rõ về đặc điểm, tính chất, cấu tạo, nguyên lý hoạt động, cách sử dụng,… của một sự vật, hiện tượng, khái niệm nào đó, giúp người đọc (hoặc người nghe) hiểu đúng và đầy đủ về đối tượng đó.
Làm thế nào để biết đó là thuyết minh?
Văn bản thuyết minh tập trung vào việc cung cấp thông tin khách quan, chính xác. Từ ngữ thường dùng là các thuật ngữ chuyên ngành (nếu có), các từ ngữ chỉ cấu tạo, chức năng, quy trình (gồm có, được cấu tạo bởi, hoạt động theo nguyên lý…). Văn bản thường có cấu trúc mạch lạc, khoa học.
Ví dụ về phương thức thuyết minh
“Xe nâng tay inox là một loại thiết bị nâng hạ được sử dụng phổ biến trong các môi trường đòi hỏi vệ sinh cao như thực phẩm, y tế, hóa chất. Nó được chế tạo từ thép không gỉ (inox), giúp chống ăn mòn và dễ dàng vệ sinh.”
Đoạn văn này cung cấp thông tin khách quan về “xe nâng tay inox”, giải thích về vật liệu, môi trường sử dụng, và ưu điểm của nó. Tương tự như khi bạn đọc hướng dẫn sử dụng một vật dụng gia đình như giỏ đi chợ hay tìm hiểu cách vận hành một thiết bị kỹ thuật như tời nâng hàng, bạn đang tiếp xúc với những văn bản sử dụng phương thức thuyết minh để truyền tải thông tin.
Ví dụ minh họa phương thức biểu đạt thuyết minh trong bài viết khoa học
(Lưu ý: Ngoài ra còn có phương thức Hành chính – công vụ, thường dùng trong các văn bản pháp luật, nghị định, thông tư,… với đặc điểm là ngôn ngữ trang trọng, chuẩn mực, cấu trúc chặt chẽ theo quy định. Tuy nhiên, 5 phương thức trên là phổ biến nhất trong các loại văn bản thông thường và văn học).
Cách Xác Định Phương Thức Biểu Đạt Trong Một Văn Bản Cụ Thể
Đã hiểu rõ từng loại rồi, giờ là lúc thực hành cách xác định phương thức biểu đạt trong một văn bản thực tế. Đôi khi một văn bản không chỉ sử dụng duy nhất một phương thức, mà có sự kết hợp của nhiều loại. Nhiệm vụ của chúng ta là tìm ra phương thức chính, phương thức đóng vai trò chủ đạo, quyết định mục đích chung của văn bản.
Các bước đơn giản để xác định phương thức biểu đạt
- Đọc kỹ toàn bộ văn bản: Đừng vội vàng lướt qua. Hãy đọc chậm rãi, cố gắng hiểu nội dung tổng thể mà tác giả muốn truyền tải.
- Xác định mục đích chính của tác giả: Tự hỏi: “Tác giả viết bài này để làm gì? Họ muốn kể một câu chuyện, miêu tả một thứ gì đó, bày tỏ cảm xúc, chứng minh một quan điểm, hay giải thích một vấn đề?” Câu trả lời cho câu hỏi này là gợi ý quan trọng nhất.
- Phân tích ngôn ngữ và cấu trúc:
- Văn bản có nhiều sự kiện, nhân vật, diễn biến theo thời gian không? -> Có thể là Tự sự.
- Văn bản có tập trung vào việc sử dụng từ ngữ giàu hình ảnh, màu sắc, âm thanh, mùi vị để khắc họa đối tượng không? -> Có thể là Miêu tả.
- Văn bản có chứa nhiều từ ngữ bộc lộ cảm xúc, câu cảm thán, biện pháp tu từ không? -> Có thể là Biểu cảm.
- Văn bản có đưa ra các luận điểm, lý lẽ, dẫn chứng để thuyết phục người đọc không? -> Có thể là Nghị luận.
- Văn bản có trình bày thông tin khách quan, giải thích về cấu tạo, nguyên lý, cách sử dụng,… không? -> Có thể là Thuyết minh.
- Tìm phương thức chủ đạo: Trong trường hợp văn bản có sự pha trộn, hãy xem phương thức nào chiếm tỷ lệ lớn nhất, xuyên suốt nhất và phục vụ cho mục đích chính của bài viết. Ví dụ, một bài văn nghị luận có thể lồng ghép các đoạn miêu tả để làm dẫn chứng, hoặc một bài tự sự có thể xen kẽ đoạn biểu cảm để khắc họa tâm trạng nhân vật. Nhưng mục đích chính vẫn là nghị luận hoặc tự sự.
Lưu ý khi xác định phương thức biểu đạt
Đừng quá máy móc chỉ dựa vào một vài dấu hiệu đơn lẻ. Cần nhìn vào bức tranh tổng thể của văn bản. Đôi khi, một câu văn riêng lẻ có thể mang dấu hiệu của phương thức này, nhưng nằm trong ngữ cảnh của cả đoạn, cả bài thì nó lại phục vụ cho phương thức khác. Ví dụ, một câu miêu tả cảnh vật trong bài tự sự là để làm nền cho câu chuyện diễn ra.
Phân tích văn bản để xác định phương thức biểu đạt chính
Những Sai Lầm Thường Gặp Và Cách Khắc Phục
Khi mới làm quen với cách xác định phương thức biểu đạt, nhiều người hay mắc phải một số sai lầm. Nhận diện được chúng sẽ giúp bạn tránh được những nhầm lẫn không đáng có.
- Nhầm lẫn giữa Tự sự và Miêu tả: Cả hai đều tái hiện sự vật, hiện tượng, nhưng Tự sự tập trung vào diễn biến, câu chuyện, còn Miêu tả tập trung vào đặc điểm, hình dáng, tính chất. Hãy xem văn bản chủ yếu trả lời câu hỏi “Chuyện gì đã xảy ra?” hay “Nó trông như thế nào?”.
- Nhầm lẫn giữa Biểu cảm và các loại khác: Biểu cảm là bộc lộ cảm xúc CHỦ QUAN. Các phương thức khác cũng có thể có yếu tố cảm xúc, nhưng đó không phải là mục đích chính. Ví dụ, một bài thuyết minh về danh lam thắng cảnh có thể thể hiện sự ngưỡng mộ của người viết (biểu cảm), nhưng mục đích chính vẫn là giới thiệu thông tin (thuyết minh).
- Chỉ dựa vào một câu văn: Như đã nói ở trên, cần xem xét cả đoạn, cả bài để xác định phương thức chủ đạo.
Cách khắc phục tốt nhất là luyện tập thật nhiều. Hãy lấy các đoạn văn khác nhau, từ sách giáo khoa đến báo chí, truyện ngắn, bài thơ,… và thử áp dụng các bước xác định. Đối chiếu với đáp án (nếu có) hoặc thảo luận với bạn bè, thầy cô để hiểu rõ hơn. Việc thực hành liên tục sẽ giúp bạn xây dựng “trực giác” ngôn ngữ, từ đó xác định phương thức biểu đạt nhanh chóng và chính xác hơn.
Lời Khuyên Từ Chuyên Gia Giả Định
Chúng ta đã cùng nhau đi qua lý thuyết và cách thức. Để có góc nhìn thực tế hơn, hãy lắng nghe chia sẻ từ một vài chuyên gia giả định trong lĩnh vực này nhé:
Ông Nguyễn Văn An – Giáo viên Ngữ văn 20 năm kinh nghiệm:
“Đối với học sinh, tôi luôn khuyên các em đừng học thuộc lòng định nghĩa một cách máy móc. Hãy cố gắng hiểu ‘linh hồn’ của từng phương thức. Tự sự là kể lại, miêu tả là vẽ lại, biểu cảm là bày tỏ lòng mình, nghị luận là tranh luận để thuyết phục, còn thuyết minh là làm cho người khác hiểu rõ. Khi đọc, các em hãy tự hỏi: ‘Người viết đang làm gì với những từ ngữ này?’ Câu hỏi đó sẽ dẫn các em đến đúng phương thức biểu đạt chính.”
Bà Trần Thị Bình – Nhà văn, Biên tập viên:
“Trong công việc viết lách, việc nắm vững các phương thức biểu đạt là nền tảng. Ngay cả khi viết một bài blog giới thiệu sản phẩm, chúng tôi cũng cần pha trộn giữa thuyết minh (tính năng sản phẩm), miêu tả (hình dáng, màu sắc), thậm chí là biểu cảm (nói về sự hài lòng khi sử dụng) và nghị luận (thuyết phục khách hàng). Tuy nhiên, phương thức chủ đạo sẽ tùy thuộc vào mục đích của bài viết. Hiểu rõ điều này giúp cấu trúc bài viết logic và đạt hiệu quả cao nhất.”
Những lời khuyên này nhấn mạnh tầm quan trọng của việc hiểu bản chất thay vì chỉ học thuộc, và thấy được tính ứng dụng của các phương thức biểu đạt không chỉ trong học tập mà còn trong cuộc sống.
Phát triển kỹ năng đọc hiểu văn bản qua việc xác định phương thức biểu đạt
Kết Luận
Việc thành thạo cách xác định phương thức biểu đạt không chỉ là một kỹ năng cần thiết cho các bài kiểm tra Ngữ văn, mà còn là một công cụ mạnh mẽ giúp bạn trở thành người đọc tinh tường và người viết hiệu quả. Nó giúp bạn “giải mã” văn bản, hiểu rõ mục đích và ý đồ của người truyền tải thông điệp, từ đó phản hồi và tương tác một cách phù hợp.
Hãy nhớ rằng, mỗi phương thức biểu đạt có một vai trò riêng, và sự kết hợp khéo léo của chúng tạo nên sự phong phú và đa dạng cho ngôn ngữ. Đừng ngại dành thời gian luyện tập, phân tích các văn bản khác nhau. Càng thực hành nhiều, bạn sẽ càng nhanh nhạy trong việc nhận diện và sử dụng chúng. Chúc bạn thành công trên hành trình khám phá vẻ đẹp của ngôn ngữ và làm chủ các phương thức biểu đạt!
